صاعقه چیست ؟

بر اثر برخورد ابرهاي داراي بارهاي غير هم نام، واكنش‎هاي الكتريكي شديدي به صورت نور و صداي شديد بنام صاعقه يا رعد و برق توليد مي‎گردد كه با نور و صداي شديد همراه است.

در اثر برخورد ذرات آب يک جبهه هواي گرم به ذرات يخ يک جبهه هواي سرد ، الکتريسته ساکن بوجود مي آيد که نسبت به زمين داراي بارالکتريکي منفي بوده و در صورتي که فاصله منبع جريان الکتريکي نسبتاً‌نزديک به سطح زمين باشد ، صاعقه بروز مي کند . در رعد و برقهاي شديد معمولاً‌بيشترين تخليه الکتريکي صورت مي گيرد .

رعد و برق قادر است صدماتي جدي وارد آورد، مي‎تواند به راحتي انسان و يا حيوان را از پاي درآورد، زيرا از جريان الكتريكي بسيار بالايي برخوردار است كه مدت آن كم بوده ولي قدرت آن زياد است.

براساس مطالعات و بررسي‎هاي به عمل آمده توسط متخصصين امر تعداد رعد و برق در هر لحظه در سراسر دنيا بين ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ بار مي‎باشد. به عبارت ديگر حدود ۶۰۰۰ جرقه الكتريكي در هر دقيقه در دنيا زده مي‎شود. شدت جريان الكتريكي در رعد و برق ممكن است بين ۱۰۰۰۰ تا ۴۰۰۰۰ آمپر باشد (درحالي كه حداكثر شدت جريان قابل تحمل معمولاً ازچند صد آمپر تجاوز نمي‎كند).

تخليه بار الكتريكي که از يك ابر به ابر ديگر و يا به زمين بوجود مي ‎آيد، مي‎تواند قلب انسان را از كار بياندازد، شش‎ها را پاره كند و یا سبب سوختگي‎هاي جدي در بدن شود. هوايي كه نور برق از ميان آن مي‎گذرد به شدت گرم مي‎شود. جريان الكتريكي شديد ميزان حرارت هوا را در كانالي كه برق از آن عبور مي‎كند براي مدت يك ميلي‌ثانيه از ۳۰۰۰۰ درجه سانتيگراد بالاتر مي‎برد.

هوايي كه به طور ناگهاني اين ميزان گرم مي‎شود به سرعت منبسط شده و ضربه‎اي به هواي اطراف مي‎زند و امواجي را با فشار بين ۱۰ تا ۳۰ اتمسفر بوجود مي‎آورد. اغلب فلزاتي كه به عنوان وسايل زينتي به كار مي‎روند مانند گردنبند و دست بند نيز مي‎توان هنگام رعد و برق خطرناك باشند. در موقعي كه رعد و برق شديد رخ مي‎دهد بهترين كار براي حفظ سلامتي اين است كه هر نوع وسيله فلزي كه در دست داريد را فوراً رها كنيد و از ريسك كردن بپرهيزيد.

رعد و برق چرا به صورت خط راست نیست ؟

 رعد و صاعقه در اثر تخلیه در ابرها ایجاد می‌شود . اگر این تخلیه بین دو ابر باشد آذرخش یا برق و اگر بین زمین باشد صاعقه نامیده می‌شود . ابرها هنگام حرکت دارای بارهای الکتریکی مثبت و منفی می‌شوند و به دنبال مکانی می گردند که بار الکتریکی خود را تخلیه کنند در مسیر به ساختمان های بلند و یا درختان بلند و یا جاهای نوک تیز که تجمع بار الکتریکی بیشتر است می رسند و تخلیه بار را انجام می‌دهند تا به زمین برسند .

از آنجا که ابرهای باردار در مسیر یکسان محل تخلیه بار را پیدا نمی‌کنند بنابراین تا وقتی که همه بار الکتریکی خود را از دست نداده اند کاملا به زمین نمی رسند و بالا می روند . بنابراین به صورت شاخه ای دیده می‌شوند .از طرفی هنگامی که ابرها بالا هستند . در اثر برخورد و تابش های فرابنفش (تغییرات حوی) باردار می‌شوند و مقاومت هوا را که عایق است می شکنند و در نتیجه ها رسانا می‌شود و سپس تخلیه الکتریکی صورت می گیرد که ممکن است این تخلیه بین دو ابر یا ابر و زمین باشد .

مقاومت هوا در قسمت های مختلف متفاوت است مثلا در بعضی نقاط رطوبت هوا کمتر و در بعضی نقاط دیگر بیشتر می باشد و یا عوامل دیگر که باعث تغییر این مقاومت می‌شوند در نتیجه انتشار جریان الکتریکی به صورت مستقیم نیست و کنگره ای می‌شود .

آمارها می گوید بیشترین خسارت ناشی از ناآگاهی مردم است .

براساس آمار درسال ۱۹۹۳از خسارتهای طبیعی ناشی از طوفان ، آتش سوزی ، دزدی  و غیره ۳۴٪   مربوط به صاعقه و اثرات ثانویه آن بوده است.

شاید ساده ترین دلیل این حوادث عدم آگاهی از روشهای صحیح حفاظت باشد. مضافاً به اینکه همه به غلط تصور می کنند که داشتن یک صاعقه گیر نوع میله ای در خارج ساختمان [که تنها از وقوع جرقه وتخرب فیزیکی ساختمان جلوگیری می کند] می تواند ،کلیه تجهیزات برقی والکترونیکی داخل ساختمان رانیز حفاظت نماید.

در صورتیکه چنین نیست . و اما امروزه تکنولوژی به کمک آمده و تجهیزاتی طراحی وابداع شده است که بتواند حفاظت مناسب را بوجود آورد. و در مقالات بعد جهت تکمیل این مقاله به حفاظت کنندهای خط تغذیه دستگاههای الکتریکی وتجهیزات حفاظتی DEHN خواهیم پرداخت.
صاعقه یکی ازاسرار آمیزترین پدیدههای خلقت است، که در عین زیبایی بسیار مخرب ودرطول تاریخ زندگی انسان ، موجب ضرر وزیان مالی وجانی بسیاری شده است. صاعقه از تخلیه الکترواستاتیکی میان ابر وزمین بوجود می آید.

در ابرهایی از نوع کومولونیمبوس (که گاه تا ۱۸km ارتفاع وچندین کیلو متر عرض دارند)طی مراحلی،ذرات آب دارای بار مثبت شده بطوریکه بارهای منفی درلایه های زیرین وبارهای مثبت در بخشهای فوقانی ابر متمر کزمی شوند. دراین حالت بارهای مثبت سطح زمین نیز،در زیر سایه ابر مجتمع می گردند.با افزایش پتانسل الکتریکی ابرنسبت به زمین یک جریان پیشرواز الکترونها با حرکتی نردبانی شکل از ابر به سوی زمین(downward leader) سرازیر شده وکانال اولیه صاعقه راشکل می دهد.

هوای اطراف این کانال کاملاٌ یونیزه است.این پیکان که گاه طول شاخه های آن به ۵۰m می رسد،بار زیادی را در نوک پیکان با خود حمل کرده وموجب افزایش شدت میدان الکتریکی جووشکست مقاومت عایقی هوا می شود.دراین حالت سرعت حرکت کانال نزدیک شونده به زمین بیش از۳۰۰km/sمی باشد.دراین زمان با افزایش شدت میدان الکتریکی در سطح زمین،یک جریان الکتریکی بالا رونده(upward leader )نیز از زمین به سوی ابر پیش می رود. پس از اصابت این دو پیکان به یکدیگر،کانال جریان بسته شده وضربه اصلی صاعقه ((return strokeاتفاق می افتد،و بدین ترتیب جهت خنثی شدن بارهای ابر وزمین،جریان بسیار زیادی در مدت کوتاهی در این کانال برقرار می شود.صاعقه در انواع مختلف اتفاق می افتد که متداولترین آنها((%۹۰از نوع صاعقه منفی نزولی وخطرناکترین آنها نوع مثبت صعودی می باشد.
صدمات صاعقه
اصولاٌ بشر تا قبل از تجربه شخصی حدوث سانحه، کمتر به دنبال علت وقوع آنها بوده است اما خسارات زیاد ومکرر ناشی از اثرات اولیه (ضربه های مستقیم)و ثانویه (میدانهای الکترومغناطیسی)صاعقه امروز به حدی رسیده است که توجه وراهکارهای جدی را می طلبد.

شاید اولین دلیل بروز این حوادث،عدم آگاهی از روشهای صحیح حفاظت باشد،که داشتن یک صاعقه گیردر خارج ساختمان(که تنها از وقوع جرقه وتخریب فیزیکی ساختمان جلوی گیری می کند) می تواند کلیه تجهیزات برقی والکترونیکی داخل ساختمان را نیز حفاظت نماید ، در صورتی که چنین نیست.طی ده سال گذشته استانداردهای جهانی به ما این امکان را داده اند که طراحیهای مناسبی با رعایت اصول وقوانین ( ElectroMagnetic Compatibilty  ( EMC انجام دهیم.

امروزه وسایل وتجهیزاتی که برای یک زندگی ساده تدارک دیده شده،پر از مدارهای الکترونیکی است. وسایل خانگی،کامپییوتر،فاکس،بیسیم،تلویزیون ،تلفن،شبکه های اطلاعاتی جهانی ،همه وهمه از مدارهای الکترونیکی ساخته شده اندکه گران بوده وتعمیراتشان نیز آسان نیست وگاهی از خط خارج شدن آنها مصادف با خسارتهای غیر قابل جبرانی می باشد.

عواملی که می توانند شدید اٌتجهیزات نامبرده بالا یا بطور کلی هر وسیله دیگری را که مدارهای الکترونیکی در آنها بکار رفته باشد به خطر انداخته یاغیر قابل استفاده کنند، عبارتند از :

· اضافه ولتاژهای ناشی از تخلیه های الکترواستاتیک(Electrostatic Discharge)
· اضافه ولتاژهای ناشی از قطع ووصل مدارات جریان(Switching Electromagnetic Pulse)
· اضافه ولتاژهای ناشی از ضربه های مستقیم صاعقه ومیدانهای الکترومغناطیسی آن(Lightning- Electromagnetic ulse)
صاعقه از سه طریق می تواند موجب بروز اضافه ولتاژ در سیستم های الکتریکی شود:
۱ -کوپلاژمقاومتی:

وقتی که صاعقه به ساختمانی ضربه می زندجریانی که به زمین تخلیه می شودپتانسیل زمین رادر سیستم های برق ودیتا،تا چند صد کیلوولت افزایش می دهد.این امر موجب می شود بخشی از جریان صاعقه ازطریق هادیهای ورودی –خروجی به ساختمانهای دیگرمنتقل شود.

۲- کوپلاژسلفی:

عبورصاعقه ازیک هادی ویا کانال تخلیه، خود ایجاد یک میدان شدید مغناطیسی می نماید. وقتی که خطوط میدان،هادیهای را که تشکیل لوپ داده اند قطع کند،در آنها ولتاژی معادل چند کیلوولت القاء می شود.
۳- کوپلاژ خازنی:

کانال صاعقه در نزدیکی نقطه تخلیه،یک میدان شدید الکتریکی ایجاد می کند।کابلها وهادیها مانند خازن وهوانیز عایق دی الکتریک آنهاست. بدینصورت علیرغم عدم برخورد صاعقه به ساختمان کابلها تحت یک ولتاژ بالا قرار میگیرد.

اصول حفاظت از صاعقه
حفاظت یک ساختمان بطور کامل شامل موارد زیر است:

۱-حفاظت جلد خارجی ساختمان از ضربه های مستقیم صاعقه
۲-حفاظت داخلی و تجهیزات نصب شده داخل ساختمان در مقابل آثار ثانویه صاعقه

۱-حفاظت جلد خارجی ساختمان
منظوراز حفاظت خارجی ،حفظ بدنه واستراکچر ساختمان از آتش سوزی وانهدام در اثر اصابت صاعقه است. کلیه تجهیزات(مانند برقگیر) که جهت جذب وهدایت صاعقه از پشت بام تا سیستم زمین نصب می شوند،طبق استانداردIEC -۶۱۰۲۴ شناسایی می گردند.
۲-حفاظت تجهیزات نصب شده در داخل ساختمان
توسعه کاربرد سیستم های الکتریکی در جهان ،موجب افزایش شدید آمار صدمات وارده به این دستگاهها در اثرصاعقه و اضافه ولتاژهای ناشی از آن شده است।لازم به ذکر است که تنها بخشی از اضافه ولتاژها دراثر صاعقه بوده وبخش عمده آنها ناشی از عملیات سوئیچینگ وحوادث تغذیه می باشند.برای این بخش از حفاظت،کاهش اثر میدانهای الکترومغناطیسی ناشی از صاعقه مد نظر قرار می گیرد.
پس از بر خورد صاعقه به زمین یا ساختمان،وسایل الکترونیکی داخل ساختمانهایی که تا شعاع ۱۵km از محل برخوردودر محدوده میدان الکترومغناطیسی ایجاد شده قرار دارند،در معرض خطر خواهند بود।(شکل-۴) حفاظت موثر این تجهیزات در مقابل ولتاژهای القایی حاصله،وقتی امکان پذیر است که کلیه سیستم های حفاظت داخلی همراه با حفاظت خارجی ساختمان تواماٌ نصب شده باشند.حفاظت داخلی ازصاعقه عبارتست از تهیه وسایلی که به کمک آنها بتوان اثرات اضافه ولتاژهای القایی حاصل از جریانهای صاعقه رابرروی تجهیزات داخل ساختمان خنثی کرد.واز تئوری منطقه بندی ( (Zone Conceptجهت حفاظت داخلی ساختمان استفاده می شود. ضمناٌ برای کسب اطلاعات دقیق تربه استاندارد IEC-۶۱۶۴۳ که در این زمینه تدوین شده است مراجعه گردد.

يك سيستم صاعقه اساساً از سه قسمت اصلي تشكيل شده است كه از :
۱- آنتن برقگير Air termination
۲- هادي ها Conductor
۳- الكترود يا سيستم اتصال به زمين Earth termination

آنتن هاي برقگير : عبارتند از جسم نوك دار با الكترود لوله اي در اندازه مشخص و يك پايه كه داراي يك زمينه هدايت كنندگي مي باشد. وظيفه آنتن برقگير اين است كه تخليه الكتريكي صاعقه را كه احتمال دارد در ساختمان تحت حفاظت صورت گيرد ، به طرف خود منحرف نموده و به طرف زمين بارهاي مربوطه را هدايت مي نمايد. محل نصب آنتن برقگير در بلندترين نقطه ساختمان مي باشد.
هادي ها : كه سبب ارتباط الكتريكي آنتن هاي برقگير به زمين و به يكديگر و نيز به اجسام فلزي مجاور مي گردد. وظيف هادي ها تخليه بارهاي صاعقه از آنتن برقگير به زمين مي باشد. هادي ها مي توانند بصورت تسمه اي يا كابلي شكل باشند.
سيستم اتصال به زمين : عبارت است از يك يا چند الكترود منفرد يا مرتبط كه بارهاي الكتريكي را از آنتن توسط هادي هاي نزولي به زمين منتقل مي كنند.
رابط ها عبارتند از پيوند الكتريكي مابين دو يا بيشتر قسمت هاي سيستم حفاظتي.
اتصالات : عبارتند از هادي هايي كه به منظور فراهم نمودن اتصال الكتريكي مابين حفاظت صاعقه و قسمت هاي فلزي ديگر و مابين قسمت هاي مختلف اخير برقرار شده است.
بست ها : كه جهت محكم نمودن هادي ها به ساختمان به كار مي روند. اين بست ها براي اندازه هاي مختلف تسمه بايد طراحي گردد.
۱- سيستم حفاظت بر سوله ها ( يا بام هاي مسطح ) : در اين سيستم از روشي موسوم به سيستم حفاظت فاراده استفاده مي نمايند. آنتن برقگير بصورت لوله هاي كوتاهي است با نوك تيز كه در چند متري يكديگر دور تا دور پشت بام يا در خط الراس سقف سوله قرار دارند.
قطر و ضخامت آنتن برقگير در صورت استفاده از ميله بايد مطابق با جدولي كه ابعاد اجزاء تشكيل دهنده سيستم حفاظت صاعقه را مي دهد اجرا شود.
۲- بام هاي با شيب تند : حداكثر فاصله بين ميله هاي برقگير در خط الرآس بام هاي با شيب تند ، ۶ تا ۸ متري باشد.
تذكر : سقف ها با شيب ملايم آنهايي هستند كه عرض آنها چنانچه مساوي يا كمتر از ۴۰ فوت ( ۱۲ متر ) باشد شيب آنها كمتر از يك هشتم ، چنانچه متجاوز از ۴۰ فوت ( ۱۲ متر ) باشد ، شيب آنها كمتر از يك چهارم باشد.
۳- سقف با شيب ملايم : چنانچه عرض آنها از ۱۵ متر بيشتر باشد ، بايد علاوه بر آنكه داراي آنتن هاي اضافي در خط الرآس و نقاط لازم ديگر باشند ، كه فاصله آنها از ۱۵ متر تجاوز نكند ، دور تا دور آنها نيز آنتن هايي به فواصل ۶ تا ۸ متر بايد نصب گردد.
فاصله آنتن هاي برقگير از انتهاي بام يا خط الرآس سوله يا تغيير مسير هر بام بايد در حدود ۲ فوت ( ۶۰ سانتي متر ) باشد.
طول آنتن ها حداكثر ۱۵۰ و حداقل ۳۰ سانتي متر مي باشند.
آنتن هاي برقگير بايد در قسمت هاي اساسي و محكم و در بلندترين نقطه ساختمان نصب گردند و سطح مقطع نقطه اتكا حداقل بايد با سطح مقطع يكي باشد و طوري بايد محكم گردند كه احتمال واژگون شدن به وسيله باد را نداشته باشند. آنتن هاي برقگير با ارتفاع متجاوز از ۶۰ سانتي متر ، بايد نگهداري آنها از نقطه اي باشد كه ارتفاع آن كمتر از ارتفاع نصب آنتن نباشد.
هواكش ، دودكش ، مخازن آب و ساير برجستگي هاي ديگر پشت بام كه احتمال آسيب ناشي از شوك دارند بايد به آنها اتصال الكتريكي ( به وسيله هادي هاي فرعي ، آنها را به هادي اصلي متصل نمود ) ايجاد نمود و يا ممكن است به وسيله يك هادي خارجي به يكديگر متصل و سپس به اسكلت ساختمان وصل شوند كه تعداد اين اتصالات نبايد از تعداد اتصال هاي زمين كمتر باشد.

هشدار هاي لازم:

اگر داخل ساختمان هستيد به نکات زير توجه کنيد  :

 ۱ - وسايل برقي مانند راديو و تلويزيون را از برق بکشيد و سيم آنتن را خارج کنيد .

۲ - از درب و پنجره و بخاري ديواري ، شوفاژ و ديگر هادي هاي الکتريسيته دور شويد .

 ۳ - به منظر جلوگيري از خطر آتش سوزي ناشي از صاعقه نسبت به نصب برق گير در ساختمانهاي بلند اقدام کنيد .

اگر در خارج ساختمان هستيد :

 •در مکانهاي مرتفع قرار نگيريد .

•از درختان ، تپه ها ، ديرکها ، طناب رختشويي ، سيم برق هوايي ، لوله هاي فلزي و آب دور شويد .

•به اشياء فلزي ( از قبيل دوچرخه ، نرده هاي آهني ، قلاب ماهيگيري ، لوازم فلزي خانه و واگنهاي راه آهن ) دست نزنيد .

•اگر در فضاي باز گرفتار رعد و برق شديد ، زانو و پاهاي خود را نزديک يکديگر قرار داده و سر خود را خم کنيد .

 •اگر در حال شناکردن هستيد يا روي قايق سواريد فوراً از آب بيرون بيائيد .

 اگر در بيرون از خانه هستيد ، زير درخت يا نقاط مرتفع پناه نگيريد بلکه در محلي باز به حالت خميده باقي بمانيد .

 ايستادن زيردرخت يا روي تپه هنگام صاعقه بدترين کار مي باشد 

•داخل اتوبوس و ترن مکانهاي امني هستند ، بنابراين مي توانيد هنگام صاعقه به داخل ساختمان يا ايستگاه ترن زيرزميني يا درون اتومبيل برويد .

 •در صورتي که در اتومبيل هستيد ،‌ در محل مطمئن توقف کنيد و موتور را خاموش کنيد و آنتن ماشين را پائين بکشيد .

در هنگام رعد و برق سريعا بر روي زمين نشسته ،دولا شويد.هرگز به طور مستقيم روي زمين دراز نكشيد.

در هنگام رعدوبرق از تجمع به دور هم خودداري نماييد.

دستگاههاي الكتريكي خود را خاموش كنيد.
از درختان تك و بلند، تپه ‎ها، تيرك‎ها، سيم برق هوايي، فنس ها، لوله‎ هاي فلزي آب، مناطق و علفزار هاي مرطوب و جويبار ها و مكان هاي پر آب و رودخانه ها دور شويد و از آنها فاصله بگيريد. ايستادن زير درخت روي تپه هنگام صاعقه خطرناك‎ترين اقدام است.
از لبه صخره ها و بلندي قله ها فاصله بگيريد و به ارتفاعات پايين دست فرود آييد.
به غار هاي عميق پناه ببريد. غار هاي كم عمق مي تواند خطرناك باشد.
به اشياء فلزي از قبيل كلنگ، باتوم كوهنوردي ، لوازم فني سنگ نوردي، عينك با فريم فلزي و هر وسيله فلزي ديگر دست نزنيد.
اگر در محوطه اي مسطح هستيد، در محلي باز و بدون درخت ، به حالت خميده دست را روي زانوهاي خود قرار دهيد و باقي بمانيد و در نقاط مرتفع پناه نگيريد .
اگر لباس‎هاي شما خيس است سعي كنيد آنها را هر چه زودتر خارج كرده و از خود دور كنيد.
اگر هنگام رعد و برق، احساس كرديد كه موهاي سر يا دست‎هاي شما سيخ شده و يا از سنگ‎ها و تورهاي فلزي اطراف خود صداي وزوز شنيدند و يا بوي اوزون به مشام رسيد، فورا آن محل را ترك كنيد.
به مكانهاي زير برويد: بين درختان كوتاه در بين درختان بلند ، مكانهاي خشك وبدون گياه.
طناب هاي را كه به همراه داريد بخصوص اگر خيس و مرطوب شده اند از خود دور كنيد.
تنها در موارد اورژانس از تلفن همراه استفاده كنيد.
در هنگام رعد و برق سريعا بر روي زمين نشسته ، دولا شويد. هرگز به طور مستقيم روي زمين دراز نكشيد.

در هنگام رعدوبرق از تجمع به دور هم خودداري نماييد.
دستگاههاي الكتريكي خود را خاموش كنيد.

 سوختگي هاي الکتريکي ناشي از رعد وبرق :
عبور جريان الكتريكي و صاعقه از بدن احتمالاً باعث ايجاد جراحتهاي وخيم و حتي مرگ آور مي شود . جريان برق ممکن است از صاعقه (برق زدگي) ‌باشد .

وقتي جريان برق از نقطه اي وارد بدن مي شود از محل ديگر که در آن بدن با زمين تماس دارد خارج مي شود . نقاط ورود و خروج جريان برق از بدن آسيب مي بيند و آسيب اين نقاط به صورت حفره اي شبيه به محل ورود گلوله به چشم مي خورد .

به غير از محل ورود و خروج جريان برق ، ‌بافتهايي که در مسير اين دو نقطه قرار دارند نيز تحت تأثير جريان برق و حرارت توليد شده تخريب مي شوند به طوري که هرچه ولتاژالكتريكي که وارد بدن مي شود بيشتر باشد ، سوختگي ايجاد شده عميق تر و جراحتهاي باقي مانده وخيم تر خواهند بود .

علاوه بر اين ،‌ جريان الکتريکي ضمن عبور از بدن در اعصاب ( محيطي و مرکزي ) ، ماهيچه ها و قلب تغييرات شيميايي قابل توجهي ايجاد مي کند و باعث اختلال در واکنش هاي بدن شده و يا به طور کلي باعث توقف آنها مي شود ، در بسياري از موارد اگر چه سوختگي خارجي ( محل ورود و خروج جريان برق ) به طور فريبنده اي کوچک است اما اين مقدار کوچک نبايد پوششي بر آسيب هاي وخيم تر عمقي باشد و ما را به اشتباه بياندازد .

صاعقه يک منبع طبيعي توليد الکتريسيته ( جريان مستقيم با سرعت و ولتاژ فوق العاده زياد ) است که به طور عادي براي رساندن خود به زمين از نزديکترين زائده بلندي که در آن حوالي وجود دارد استفاده مي کند و اگر شخصي در تماس ، يا حتي نزديکي به يک زائده طبيعي مانند درخت ، برج يا دکل باشد صدمه شديدي خواهد ديد .

الکتريسيته توليد شده به وسيله برق آسمان عمرش فوق العاده کوتاه است اما مي تواند موجب مرگ آني ( به علت ايست قلبي ، تنفسي ) يا حداقل سبب به آتش کشيدن لباس شخص شود ( اما صدمات بافتهاي عمقي به نسبت سبکتر است ) . بنابراين در زمان رعد و برق بايد به سرعت از محلهاي خطرناک دور شد .

 عوارض تهديد کننده جان مصدوم درصاعقه زدگي :
با ورود جريان برق و صاعقه به بدن در اثر انقباضهاي الکتريکي سفت ( کزازي شکل ) عضلات تنفسي يا آسيب مراکز تنفسي در مغز ( در بصل النخاع ) ايست تنفسي عارض مي شود و پس از مدتي قلب نيز از حرکت مي ايستد .

البته اگر جريان برق از خود قلب نيز عبور کرده باشد با ايجاد انقباضات کرمي شکل و غيرمؤثر و اسپاسموديک در بطن ( فيبريلاسيون بطني ) ايست قلبي اوليه خواهيم داشت .

پس از ايست قلبي - تنفسي اگر در عرض ۴ تا ۶ دقيقه عمليات احياء شروع نشود مرگ قطعي و حتمي خواهد بود . اما قبل از شروع عمليات احياء ابتدا بايد تماس مصدوم را با جريان برق از بين ببريم .

صدمات ناشي از برخورد مستقيم صاعقه با شخص
برخورد مستقيم صاعقه با شخص ، خطرناك ترين حالت ممكن است. خطر وقتي بيشتر مي شود كه صاعقه از نزديكي “قلب” يا از “سر” وارد بدن شود.
با اصابت صاعقه به شخص ، ممكن است صدمات زير در بدن وي ايجاد شود:
۱ - ضربه مغزي :
كمتر پيش مي آيد كه صاعقه باعث ضربه مغزي شود . معمولا اين اتفاق زماني مي افتد كه صاعقه به “سر” مصدوم برخورد كند و اين نوع برخورد ، به ندرت روي مي دهد اما در چنين حالتي احتمال مرگ بسيار زياد است و احتمالا مصدوم در همان ساعات اوليه خواهد مرد. البته در مواردي هم شدت عارضه كمتر بوده و به صدمات مغزي خفيف تري ميانجامد ، هرچند اين صدمات نيز مي توانند بسيار جدي باشند و منجر به عواقبي چون فلج دائم و … شوند.
۲- ايست قلبي :
اين اتفاقي است كه براي بيشتر صاعقه زده ها رخ مي دهد . صاعقه مي تواند با عبور دادن جريان برق از قلب يا با وارد كردن ضربه و شوك قوي به آن ، باعث توقف تپش قلب شود.
۳- سوختگي :
 تقريبا در تمام برخورد هاي مستقيم ، درصدي از سوختگي ديده مي شود. سوختگي ناشي از برخورد مستقيم صاعقه مي تواند بسيار شديد و عميق باشد يا بسيار خفيف و سطحي ؛ و اين از عجايب صاعقه است ؛
گاه پيش مي آيد كه برخورد صاعقه ، شخص را به تكه اي گوشت سوخته و سياه رنگ تبديل مي كند و او را در دم مي كشد اما درصد كمي از صاعقه زده ها دچار چنين سرنوشتي مي شوند . در بيشتر موارد صاعقه از قسمتي از بدن وارد و از قسمتي ديگر خارج مي شود و در طول مسير عبور خود تمام بافتها را از درون مي سوزاند ، در اين ميان هرچه اعضاي سوخته شده مهمتر باشند خطر بيشتر است.
اما مواردي هم پيش مي آيد كه صاعقه به دليل سرعت زيادش تنها از سطح بدن عبور مي كند و جز يك سوختگي سطحي ، اثر ديگري از خود بر جاي نمي گذارد !
۴- خونريزي داخلي :
عبور جريان قوي برق از بافتهاي دروني بدن ، علت اصلي خونريزي داخلي ناشي از صاعقه است و مي توان گفت شمار زيادي از صاعقه زده ها دچار اين جراحت مي شوند.
۵- شوك :
تمامي كساني كه صاعقه با آنها برخورد كرده دچار برق گرفتگي مي شوند. كمترين اثر برق گرفتگي با چنين ولتاژي يك شوك شديد است كه در صورت معالجه نشدن منجر به بي هوشي ، كما و حتي مرگ مي شود.
۶- آسيب به دستگاه عصبي :
 از ديگر عوارض برق گرفتگي با ولتاژ بالا ، صدمه ديدن دستگاه عصبي است.
اگر اين آسيب در نخاع باشد مي تواند منجر به فلج كامل يا فلج اندام تحتاني شود و اگر اعصاب ساير نقاط بدن لطمه ببيند عوارض مختلفي منجمله بي حسي در اندامها را به دنبال خواهد داشت.
۷- مشكلات تنفسي :
 آسيب ديدن بصل النخاع كه كنترل دستگاه تنفسي را بر عهده دارد ، ضايعه اي است كه باعث برهم خوردن نظم تنفس و حتي خفگي مي شود. همچنين صدمه ديدن “ريه” مي تواند باعث عفونت يا ساير مشكلات ريوي در آينده شود.
۸- ضايعات در چشم و گوش :
حرارت و ضربه ناشي از صاعقه مي تواند باعث پاره شدن پرده صماخ گوش و لطمه خوردن مويرگها و مردمك چشم شود كه اثر آن كري و كوري موقت يا دائم خواهد بود .

علائم و نشانه هاي فرد آسيب ديده

 بر اساس شدت صدمات وارده ، تابلوي باليني متفاوت بوده و ممکن است فقط به صورت اختلال هوشياري گذرا و لحظه اي و احساس ضعف و بي حسي موقت باشد و اينکه سوختگي شديد ، ايست قلبي - تنفسي و مرگ رخ مي دهد . ميزان مرگ ومير کلي آن حدود ۳۰-۲۰ درصد بوده و در ۷۰ درصد قربانيان نجات يافته ، عوارض ماندگار موجود خواهد آمد .

 •اختلال عصبي ممکن است بصورت کاهش سطح هوشياري ، فراموشي ، تشنج ، سوزن سوزن يا گزگز شدن انتهاي دست و پا ، ‌لکنت زبان ، خونريزيهاي مغزي و کما باشد . 

•اختلالات قلبي - عروقي بصورت نامنظم شدن ضربان قلب و افزايش فشار خون شديد مي باشد .

 •شايعترين علت مرگ در اين افراد ايست تنفسي است . پوست از چند طريق ممکن است دچار ضايعه شود . شايعترين آن ، سوختگي  حاصل از انتقال سطحي جريان الکتريکي است و همچنين سوختگي در نواحي مرطوب بدن ( زيربغل و کشاله ران ) ممکن است اتفاق بيافتد . 

•بيش از ۵۰٪ قربانيان صاعقه دچار پارگي پرده گوش شده و همچنين ممکن است اختلال شنوايي در اثر جابجايي استخوانهاي گوش مياني بوجود آيد .

 چگونه کمک درمانی کنیم ؟

 •کليه مصدومين بايد در هر شرايطي به بيمارستان انتقال يابند و دست کم به مدت ۲۴ ساعت تحت نظر قرار گيرند . تنفس و نبض مصدوم ارزيابي شود و در صورت عدم وجود نبض و تنفس احياي قلبي - ريوي ( طبق دستورالعمل ) انجام گردد . در مصدومين حتماً بايد به فکر خونريزي داخلي بود . 

•آسيبهاي ناشي از سوختگي ( طبق دستور العمل )‌را درمان نماييد و همچنين بايد مراقب آسيبهاي ستون فقرات و شکستگيها بوده و در صورت وجود آسيب طبق دستورالعمل مربوطه اقدام نمائيد .

علايم و عوارض :

علايم برق گرفتگي مي تواند بسيار شديد و عميق و شامل سوختگي مختصر تا شديد پوست و ساير بافت هاي بدن و احشاء، مورمور شدن بدن، نامنظمي يا ايست ضربان قلب، ايست تنفس، کاهش سطح هوشياري، تشنج، نارسايي کليوي، شکستگي و دررفتگي استخوان ها و مفاصل و … باشد.

نكته :

هنگام رعد و برق براي حفاظت در برابر برق گرفتگي و صاعقه زدگي به مکان هاي سرپوشيده پناه ببريد و از ايستادن در مکان هاي باز، کنار درختان يا باجه تلفن و ماندن داخل آب (دريا، استخر و …)خودداري کنيد.

اقدامات و كمك هاي اوليه

شعله اي در لباس مصدوم را خاموش کنيد، لباس هاي سوخته و نيمه سوخته را از بدن او خارج نماييد و چنانچه ضربان قلب مصدوم متوقف شده باشد فوراً عمليات احياء را شروع کنيد.

ناحيه سوخته بدن را با گاز استريل يا يک تکه پارچه تميز بپوشانيد و هرگونه شکستگي اندام ها را آتل بندي کنيد. توجه کنيد در فرد دچار برق گرفتگي احتمال آسيب مهره هاي گردني و متعاقباً فلج اندام ها بسيار زياد است؛ پس در حمل و نقل مصدوم تلاش کنيد هيچ گونه حرکتي به سر و گردن وي داده نشود.

 مصدومين فوق بايد پس از کمک هاي اوليه حتماً به بيمارستان منتقل شوند چرا که برق گرفتگي مي تواند عوارض تأخيري خطرناکي داشته باشد.

نکته:

جريان برق با ولتاژ بالاي کابل هاي صنعتي مي تواند تا چندين متر قوس الکتريکي داشته باشد. بنابراين به قربانيان اين نوع برق گرفتگي نبايد نزديک شد مگر اين که به طور رسمي اطلاع داده شود که برق قطع شده است. لازم به ذکر است عمليات نجات در فردي که دچار صاعقه زدگي شده، مشابه حالت برق گرفتگي است.

 پيشگيري

هنگام رعد و برق، براي حفاظت در برابر برق گرفتگي و صاعقه زدگي به مکان هاي سرپوشيده پناه ببريد و از ايستادن در مکان هاي باز، کنار درختان يا باجه تلفن و ماندن داخل آب (دريا، استخر و …) خودداري کنيد.

:پزشکان بدون مرز