خانه و خانواده

خواندنیها

علمی

گالری عکس

فرهنگی و هنری

سخن دوست

ادبی

درباره ما

صفحه اصلی

به­راستی هویت ایرانی چیست؟
 
آیا چنانکه دوستانمان می­ستایند: مردمی هستیم خردورز و سخندان، زیرکسار و ژرف­اندیش، بلندنظر و بزرگ­منش، مقاوم و صبور، ادب­ورز و میهمان­نواز و شاداب و پرنشاط؟ یا چنانکه دشمنانمان می­گویند: مردمی هستیم قانون­گریز و قانون­شکن، محتاط و پنهان­کار، کم­کار و منفعل، بی­اعتماد و کینه­ورز، واقعیت­گریز و رؤیاپرداز و مستبد و خودرأی؟ یا چنانکه نه دوست می­گوید و نه دشمن؛ جامعه­ای هستیم با سرشتهای انسانی خود که در طی قرون و اعصار و گشتاگشت روزگار، رنگ و بویی خاص خود یافته است و با همه بیش و کمها و زیر و بمهایش، «هویت ایرانی» نامیده می­شود؟
به­نظر می­رسد شناسایی و بازیابی هویت ملی، همیشه ایام در خودآگاه یا ناخودآگاه هر ملتی وجود داشته و تنها در بزنگاههای خاصی از تاریخ با اقبال ویژه­ای روبه­رو شده­است. برهمین اساس در جهانی که به تعبیر برخی از پژوهشگران، جهان یک تمدنی و چند فرهنگی است، مسئله هویت به یکی از پرسشهای روز تبدیل شده و توجه بسیاری از دانشمندان، سیاستمداران و نهادهای دولتی و غیر دولتی را به خود جلب کرده­است.
هویت پدیده­ای است که از «من» آغاز و به «ما» منتهی می­شود و از احساس استقلال فردی تا احساس تعلق اجتماعی گسترش می­یابد. از آنجاکه هویت هم در شکل فردی و هم در شکل اجتماعی خود برآیند تعاملی اجتماعی است، با شناخت و بازیابی آن می­توان زمینه رشد و توسعه را هموار ساخت و برای حل مسائل خرد و کلان جامعه، الگوهای عملی مناسبی به‌دست داد. ازاین­رو، شاخصه­های هویت ملی در منابع و بسترهایی گوناگون و در مؤلفه­هایی متفاوت مانند نژاد، سرزمین، دین، فرهنگ، اخلاق و آداب و رسوم، زبان و مبانی فکری و فلسفی قابل بررسی است. 
اگر بپذیریم هویت ملی، مجموعه خصوصیات اجتماعی، فرهنگی، روانی، فکری، زیستی و تاریخی است که بر یگانگی و همانندی آحاد یک ملت، دلالت و آنها را از سایر گروهها و افراد متمایز می­کند، پذیرفته­ایم «هویت» مفهومی مرکب و چندرکنی است که در ذهن و رفتار یکایک شهروندان قابل جستجوست و با شناخت نقاط ضعف و قوت آن می­توان ضمن مدیریت رفتارهای فردی و اجتماعی، به تبیین الگوهای مناسبی پرداخت که یا به تقویت هویت ملی منجر می­شود یا به رفع آسیبها و چالشها کمک می­کند یا برای دستیابی به الگوهای مطلوب­تر هویت، راهبردهای جدیدی پیش رو می­گذارد.
درباره هویت ملی مباحث مختلفی مطرح شده­است؛ مانند بحث درباره ایستایی یا پویایی هویت، تأکید بر دو وجهی بودن هویت با تکیه بر تشابه­های درونی و تمایزهای بیرونی، اشاره به تعدد و تنوع عوامل و عناصر هویت­ساز و جلب توجه مخاطبان به سیر تکوینی هویت در طول حیات فرهنگی و تمدنی. برای نمونه گفته می­شود هویت ملی به گونه­ای همزمان هم بر تمایز و هم بر تشابه دلالت دارد؛ زیرا از یک­سو با تأکید بر مشترکات و عناصر پیوند دهنده، آحاد جامعه را پیرامون محوری واحد همبسته و متعهد می­سازد و ازسوی دیگر با تأکید بر تفاوتها و تمایزها، آنان را از غیر بازمی­شناساند. همچنین برخی از صاحبنظران معتقدند مفهوم هویت ملی کیفیتی انباشتی و تراکمی دارد؛ زیرا در جریان یادگیری اجتماعی تکوین یافته و رخدادهای مهم و جریانهای تأثیرگذار فرهنگی، اجتماعی و سیاسی گوناگون در طول تاریخ عناصری را بر لایه­های آن افزوده و شاکلة هویتی جوامع را متحول ساخته­است. به­همین دلیل عناصر و مؤلفه­های سازنده هویت را نه صرفا ثابت و لایتغیر پنداشته­اند نه کاملا متغیر و سیال؛ بلکه بخشی از این عناصر را ثابت و ایستا قلمداد کرده­اند و برخی دیگر را متغیر و پویا.
آنچه هست، مباحث مطرح­شده درخصوص هویت ملی از هویت ایرانی جدا و منفک نیست؛ زیرا منظور از هویت ایرانی، هویت ملی ایرانیان است. ایرانیان که به لحاظ موقعیت خاص جغرافیایی و سیاسی همواره در معرض تعامل با کشورها، اقوام، گفتمانها، ادیان و آیینهای مختلف قرار داشته­اند، سعی کرده­اند با تکیه بر مؤلفه­هایی چون دینداری، همزیستی فرهنگی و سازگاریهای قومی و نژادی، هویت ملی خود را بنا کنند. با این همه، این هویت در طی قرون و در جریان آمدشدِ نسلها، تغییراتی را پذیرفته، مؤلفه­هایی را از دست­داده و عناصری را به­دست آورده­است.
شناخت هویت ایرانی فرایند پاسخگویی آگاهانه به پرسشهایی از گذشته، حال و آینده ایرانیان است؛ پرسشهایی چون: هویت ایرانی چیست؟ مؤلفه­ها و جلوه­های گوناگون آن کدام است؟ سیر تحول هویت ایرانی چگونه بوده است؟ کدامیک از مؤلفه­های آن ثابت و کدام متغیر است؟ هویت ایرانی را چگونه و از طریق چه منابعی می­توان شناخت؟ عوامل تهدیدکننده هویت ایرانی چیست؟ بازشناسی هویت ایرانی در برنامه­ریزیهای فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی کشور چه کاربردهایی دارد؟ چشم­انداز هویت ایرانی کدام است و چگونه می­توان به الگوهای مطلوب آن دست­یافت؟
البته درباره عناصر هویت­ساز جامعه ایرانی اختلاف­نظرهایی وجود دارد. برخی از محققان، «زبان فارسی» و برخی دیگر «تاریخ» را بنیادی­ترین مؤلفه هویت ایرانی می­دانند. عده­ای دیگر بر عنصر «دین» به­طور عام و «مذهب تشیع» به­طور خاص تأکید کرده­اند. بسیاری نیز به تأثیر «تجدد» و نوگرایی در شکل­گیری هویت امروز ایرانیان اشاره کرده­اند که با الگوپذیری از فرهنگ و تمدن غرب همراه است. در برآیندی کلی می­توان گفت همه این عوامل در شکل‌گیری هویت ایرانی درخور توجه هستند؛ اگرچه نقش و کارکردی یکسان ندارند و با مؤلفه­های عام­تری چون ارزشهای انسانی و اجتماعی نیز پیوند دارند. خصلتها و ارزشهای  انسانی و هنجارهای اجتماعی، فارغ از تمایزهای گروهی و قومی در سرشت همه جوامع انسانی وجود دارد. 
آنچه امروزه باعث نگرانی برخی از صاحبنظران شده، پیدایش بحرانها و چالشهایی است که فراروی هویت ایرانی قرار گرفته است؛ زیرا ناهمگونیهایی در فرهنگ ایرانی بروز کرده­ که پیامدهای منفی آن در زندگی فردی و اجتماعی ایرانیان نمودیافته است و به­­نظر می­رسد همه این مصادیق به­نحوی با مؤلفه­های هویت ایرانی در ارتباط­ باشد. چالشهایی چون: گسست بین نسلها، تعارض بین سنت­گرایی و تجددگرایی، سردرگمی میان ارزشهای ملی و مذهبی با فرهنگ وارداتی، شکاف بین ارزشهای رسمی و ارزشهای رایج در بین گروههایی از مردم، سردرگمی میان تضادهای رفتاری در خانواده و جامعه، شکاف بین روشنفکران و دانشگاهیان با عامة مردم، سردرگمی میان حقوق فردی و وظایف فردی دربرابر جامعه، ضعف و ناتوانی در بهره­گیری از توانمندیها و امکانات و شکاف بین هویتهای زنانه و هویتهای مردانه.
چنانکه پیش از این گفته شد، بسیاری از مسائل مذکور در شاخصه­های هویتی ایرانیان ریشه دارد و با شناخت ریشه­ها و تحلیل مصداقهای گوناگون آن می­توان نسبت به رفع یا کاهش کاستیها، تقویت یا احیای توانمندیها و جهت­دهی یا ایجاد امکاناتی پرداخت که زمینه‌های دستیابی به توسعه را فراهم می­سازد.
مؤلفه­های هویت ایرانی در بسترها و زمینه­های مختلفی چون «رفتارهای فردی و اجتماعی»، «آثار ادبی» و «آثار هنری و میراث فرهنگی» خود را نشان می­دهد. برای مثال از طریق مطالعات علوم اجتماعی و انسانی مانند اقتصاد، مدیریت، علوم اجتماعی، علوم سیاسی، روان­شناسی و علوم تربیتی، فلسفه، الهیات، اخلاق و عرفان، می­توان به مباحث بنیادینی چون عوامل بحران­ساز درهویت ملی، تهدید هویت ملی در فرایند جهانی شدن، ایستایی و پویایی هویت ایرانی، و هویت ایرانی در بستر تعاملها و چندگانگی هویتها پرداخت. علاوه براین، توسعه اجتماعی، سیاسی و اقتصادی کشور نیازمند الگوهایی است که باید از خلال مطالعات علوم اجتماعی و انسانی و با رویکرد به مسائل هویتی انجام شود؛ مانند تبیین الگوی ایرانی در تعلیم و تربیت، الگوسازی برای تقویت رسانه­های ملی با استفاده از منابع ملی و دینی، تبیین جایگاه ایران در فرایند جهانی شدن، تبیین الگوهای خودباوری و خوداتکایی ملی، الگوسازی برای تأمین و تضمین سلامت ذهن و روان جامعه و تقویت اقتدار ملی با تکیه بر هویت ملی.
 با جستجو در ادبیات کلاسیک، ادبیات معاصر، ادبیات عامیانه و ادبیات نمایشی نیز «آرمان و آرزو»، «باید و نباید»، «شایست و نشایست» و «پرسش و تردیدهای» ایرانیان آشکار می­شود و با این اِشراف و آگاهی به باورهای حاکم بر رفتارهای ایرانیان، می­توان به تبیین الگوهایی مناسب برای رفتارهای فردی و اجتماعی پرداخت؛ الگوهایی مانند ترویج فرهنگ راستگویی و درستکاری در برابر پنهانکاری و دروغ­پردازی، الگوسازی برای برقراری موازنه صحیح بین منافع فردی و اجتماعی، ترویج الگوی قانون­مداری و نظم­پذیری، ترویج الگوی رفتاری جوانمردی و ازخودگذشتگی، الگوسازی برای تقویت روحیه فعال و پرنشاط در مقابل کم‌تحرکی و راحت­طلبی، بازشناسی مؤلفه­های وطن­دوستی و تفاوت آن با تعصبات قومی و ملی، تدوین الگوی مناسب در بهره­گیری از خردورزی ایرانی در تفکر و تخیل خلاق و تعیین حدود واقعیت و واقعیت­گریزی مانند رؤیاپردازی، خیالبافی، افسانه­سرایی و فیلسوف­مآبی.
با کاوش در نمودهای گذشته و امروز آثار هنری، مانند هنرهای تجسمی، هنرهای نمایشی، هنرهای تزیینی و معماری و شهرسازی، می­توان به پرسشهایی از این قبیل پاسخ گفت: نسبت میان هویت­سازی با طراحی الگوهای بومی و احیای الگوهای سنتی چیست؟ با چه­روشهایی می­توان از مؤلفه­های هویت­ساز در معماری و شهرسازی بهره­گرفت؟ انطباق جهان­بینی ایرانی- اسلامی با الگوهای معماری و شهرسازی به چه فرصتها و راهبردهایی رهنمون است؟ چگونه می­توان مؤلفه­های سنتی و جدید هنر و معماری را با روشی خلاق ترکیب کرد؟ راههای برون‌رفت از گسست هویتی میان معماری قدیم و جدید کدام است؟ و بازتاب هویتهای متعارض درهنر و معماری ایران چیست؟ 
مجموعه حاضر، سلسله مقالات و گفتارهایی پیرامون هویت ایرانی است که طی آن صاحبنظران و پژوهشگران عرصه­های مختلف علمی و فرهنگی، از سه دیدگاه «علوم انسانی و اجتماعی»، «زبان، ادبیات و فرهنگ» و «هنر و معماری» به مفاهیم، مؤلفه­ها، فرصتها، تهدیدها و راهبردهای هویت نظر داشته­اند. طرح بحث هویت در نشستهای تخصصی هویت ایرانی و در نتیجه در مجموعة حاضر، بر گردآوری دیدگاهها و پیشنهادهایی مبتنی بوده است که علاوه بر نظریه­پردازی درباره مفاهیم هویت ملی با ارائه نمونه­ها و شواهد جزئی، هویت ایرانی را تبیین کرده، به عرضه راهکارها و راهبردهایی بپردازد که توجه برنامه­ریزان و سیاستگذاران کشور را جلب کند. گردآورندگان این مجموعه امیدوارند  مجموعه حاضر، مقدمه و انگیزه تلاشهایی باشد كه به مدیرت و الگوسازی هویتی جامعه ایرانی بیانجامد؛ زیرا معتقدند بازشناسی، بازیابی و بازسازی هویت ملی در توسعه فرهنگی، اجتماعی،سیاسی و اقتصادی کشور لازم و بایسته است. 


                                                                      

 

متن كامل  مقدمه كتاب " ازهویت ایرانی " به کوشش زهرا حیاتی، دكتر محسن حسینی موخر،خبرگزار آتی بان